قراردادهای سلف و آتی چیست؟

قسمت اول- شاید نتوان تاریخی واقعی را برای شروع قراردادهای پیش فروش و پیش خرید ذکر کرد. پیش خرید و پیش فروش محصولات کشاورزی از دیر باز در سراسر جهان به شیوه‌های سنتی و غیر متمرکز رایج بوده است و هنوز هم وجود دارد. 

کشاورزان به دلیل تغییرات جوی و عوامل خارج از کنترل همیشه نگران آن هستند که مبادا اتفاقی بیفتد تا دسترنج یکساله‌شان نابود شده یا کاهش قیمت یابند و لذا معمولا چند ماهی قبل از به بار نشستن محصول آن را روی درخت یا قبل از درو به عمده فروشان و تجار با قیمت‌های مشخصی که بر اساس توافق دو طرف حاصل می‌شود پیش فروش می‌کنند.

قراردادهای پیش خرید و پیش فروش در غرب به forward contracts معروف هستند و در ایران به آن معاملات سلف می‌گویند. گر چه قراردادهای پیش فروش محصولات از کالاهای کشاورزی شروع شده، اما در قرن بیستم دامنه این نوع قراردادها به تمام کالاها و محصولات فیزیکی و مالی و اوراق بهادار سرایت کرده است. از آنجا که این معاملات پیش فروش در بازارهای سنتی و به صورت پراکنده در سطح گسترده‌ای انجام می‌شود، معمولا مشکلاتی را در پی دارند.

مثلا در هنگام تحویل کالا و پرداخت قیمت، خریدار یا فروشنده بعضا از انجام تعهدات خود سر باز می‌زنند و در خواست‌های جدیدی را مطرح می‌کنند و خلف وعده می‌کنند، از طرف دیگر چنانچه هر یک از طرفین به دلیلی از انجام معامله خود راضی نباشد، لغو این قراردادها مشکل است و به سادگی انجام نمی‌شود و برای طرفین ایجاد خسارت می‌کند.

قراردادها بعضا تعبیرهای متفاوتی به خود می‌گیرد و اختلافات متعددی در میان خریدار و فروشنده ایجاد می‌شود. مساله دیگر آن است که قیمت واقعی محصولات شفاف نیست و فروشنده از شرایط قیمت و میزان عرضه و تقاضای محصول مورد معامله به لحاظ عدم وجود یک بازار متمرکز آگاه نبوده و محصولات خود را به دلیل نیاز به پول به قیمت هایی نه چندان منصفانه به تجار و بازرگانان مطلع و ثروتمند می‌فروشند. مجموعه‌ای از این دسته مشکلات در گذشته موجب شد که دست‌اندرکاران بازارهای سلف (Forward) به فکر ایجاد یک محل متمرکز افتاده تا معاملات پیش فروش و پیش خرید در آن محل به انجام برسند و برخی مشکلات فوق‌الذکر نیز مرتفع شوند.

برای اولین بار هیات بازرگانی شیکاگو در سال ۱۸۴۸ بازارهای غیرمتمرکز و پراکنده سلف (Forwards) را در یک محل و یک سازمان به نام بورس معاملات شیکاگو جمع و طی دوازده سال توانست تقریبا تمام مشکلات موجود در قراردادهای سلف را مرتفع کند و نام این قراردادها را Futures بگذارد که در ایران ما آن را «قرار داد‌های آتی» نامیده ایم. پس قراردادهای آتی همان قراردادهای پیش خرید و پیش فروش (سلف) هستند که دارای قراردادهای استاندارد و تعریف شده بوده و اجرای آن تضمین شده و به صورت متمرکز در محلی ثابت به نام بورس مورد معامله قرار می‌گیرند.

اگر بخواهیم قراردادهای سلف و آتی را با بیانی ساده تعریف کنیم باید گفت که این قراردادها دو طرف خریدار و فروشنده را متعهد می‌کند که دارایی مشخصی را در آینده‌ای معلوم با قیمتی که در هنگام بستن قرارداد تعیین می‌شود با یکدیگر مبادله کنند. اگر قراردادهای پیش فروش و پیش خرید در بازار سنتی و شبکه‌های غیررسمی (Over The Counter (OTC منعقد شوند به آنها سلف می‌گویند و چنانچه در بازارهای سازمان یافته منظمی مانند بورس مورد داد و ستد قرار بگیرند و دارای استانداردهای مشخص قراردادی و تضمین انجام معامله باشند، قرارداد آتی نامیده می‌شوند.

امروزه در بازارهای آتی و سلف انواع دارایی‌ها مورد معامله قرار می‌گیرند. دارایی‌های فیزیکی مثل طلا، نقره، نفت، محصولات کشاورزی، فلزات و دارایی‌های مالی مثل اوراق قرضه، نرخ بهره، ارزهای خارجی و اوراق سهام از آن جمله اند. قراردادهای سلف نیز به نوبه خود سازمان یافته‌تر از گذشته در بازارهای خارج از بورس (OTC) مورد استفاده تجار و شرکت‌های چند ملیتی که قراردادهای غیراستاندارد و خصوصی را ترجیح می‌دهند، مورد معامله قرار می‌گیرند. 

.

دکتر محمود گنابادی

منبع : دنیای اقتصاد